Tiết mục dân ca, dân vũ Đông Anh được trình diễn tại Liên hoan Văn hóa các dân tộc tỉnh Thanh Hóa lần thứ XVIII, năm 2020. Ảnh: N.L

Xứ Thanh trải qua hàng nghìn năm lịch sử được nuôi dưỡng “bằng nguồn sữa mẹ sông Mã vĩ đại, trong tiếng hát ru êm ái dịu ngọt của thiên nhiên đất trời, giữa vành nôi núi Đọ, núi Rùa thiêng kỳ vĩ và các núi đàn em: núi Nuông, núi Nổ, núi Quân Yên...”. Từ buổi bình minh loài người, xứ Thanh đã lưu dấu những trầm tích đầu tiên... “Đó là trang sử đá chứng minh người nguyên thủy tối cổ trên miền đất xứ Thanh từ người vượn – vượn người đứng thẳng lên bằng hai chân và bắt đầu làm ra công cụ kỹ thuật rìu đá đầu tiên từ những mảnh đá bazan để lao động sản xuất”. Và rồi, trên hành trình khẳng định mình ấy, bên dòng sông Mã vừa kỳ vĩ, vừa nên thơ, “người Việt cổ đã có thời làm chủ một cuộc sống huy hoàng với văn hóa Đông Sơn, với các Vua Hùng. Di chỉ Đông Sơn bên bờ sông Mã đã chứng tỏ “từ buổi ban đầu của thời đại đồ đá cũ, châu Âu cổ đại đã phải quay mặt về phương Đông”.

Theo dòng thời gian, cùng biết bao nỗ lực cố gắng, ý chí sinh tồn, tài năng, sức sáng tạo, qua các nền văn hóa - văn minh, xứ Thanh - “một Việt Nam thu nhỏ”, đã ghi dấu ấn sâu đậm về “địa điểm nhiều kỷ niệm về quá khứ giàu truyền thống và vĩ đại”, là “nơi căn bản của nước Nam”... Theo dòng thời gian, biến động lịch sử, những trầm tích lịch sử - văn hóa ấy đã kết tinh, lắng đọng, hòa quyện vào nhau dệt nên bức tranh di sản đa sắc, đa thanh, độc đáo, hấp dẫn. Theo số liệu thống kê sơ bộ, trên mảnh đất xứ Thanh hiện có 1.535 di tích lịch sử - văn hóa và danh lam thắng cảnh đã được kiểm kê, bảo vệ, trong đó có 854 di tích đã được xếp hạng các cấp phân theo 4 loại di tích (di tích lịch sử - văn hóa, di tích kiến trúc nghệ thuật, di tích khảo cổ và danh lam thắng cảnh). Xứ Thanh vinh dự và tự hào có 1 Di sản văn hóa thế giới là Thành Nhà Hồ, 5 di tích quốc gia đặc biệt; 14 di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, 139 di tích quốc gia, 709 di tích cấp tỉnh... Đây là tài sản vô giá, nguồn lực nội sinh quan trọng, động lực to lớn thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, bảo vệ quê hương, đất nước.

Di sản văn hóa xứ Thanh nằm trong tổng thể di văn hóa xã hội Việt Nam, di sản văn hóa xứ Thanh hầu như hội tụ các đặc điểm của di sản văn hóa Việt Nam, lại vừa mang những nét đặc trưng riêng của vùng đất - “cánh cửa khép lại Bắc bộ và mở ra Bắc Trung bộ”. Tiến sĩ Hoàng Bá Tường, Phó trưởng Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy nhận định: “Địa lịch sử - địa chính trị, môi trường sinh thái, cư dân, phương thức sản xuất là cơ sở hình thành và nuôi dưỡng di sản văn hóa tỉnh Thanh. Trải qua mấy ngàn năm dựng nước và giữ nước, miền đất “địa linh nhân kiệt” xuyên suốt hàng nghìn năm lịch sử dân tộc tạo nên di sản văn hóa tỉnh Thanh khá đồ sộ, có bề sâu, chiều rộng, nhiều vỉa tầng, trải ra khắp vùng miền núi, đồng bằng, ven biển với nhiều loại hình phong phú từ vật thể tới phi vật thể khá đa dạng và đặc sắc”.

Nhìn vào hệ thống lễ hội cổ truyền trên mảnh đất xứ Thanh bền bỉ sức sống, diễn ra sôi động, đặc sắc suốt “xuân thu nhị kỳ”, từ non cao Mường Lát theo dòng Mã giang về cửa biển Lạch Trào, hay khởi đầu từ đèo Ba Dội tới đèo Hoàng Mai, nơi đồng bằng bát ngát xanh màu ngô lúa của đôi bờ sông Mã, sông Chu trù phú... Những sắc màu lễ hội xốn xang, lay động lòng người, biết ơn tiền nhân, hướng về cội nguồn dân tộc, tiêu biểu như: Lễ hội Lam Kinh (Thọ Xuân) - nhớ Vua Lê dựng nghiệp, Lễ hội đền Bà Triệu (Triệu Lộc), Am Tiên (Triệu Sơn),... tưởng nhớ Bà Triệu với tiếng cồng vọng mãi ngàn năm; lễ hội đền Đồng Cổ (Đan Nê, Yên Định)... Xứ Thanh với 102 km đường bờ biển, đời sống sinh hoạt, lao động sản xuất, văn hóa – tín ngưỡng của các thế hệ người dân nơi đây đã dệt nên sắc màu lễ hội tươi tắn, sinh động, hấp dẫn như: lễ hội Cầu Ngư (Hậu Lộc), lễ hội cầu phúc đền Độc Cước...

Cũng chính từ không gian lễ hội ấy, những trò chơi, trò diễn dân gian góp phần quan trọng điểm tô thêm sắc, thêm thanh cho bức tranh di sản văn hóa xứ Thanh. Thọ Xuân - vùng đất được xem là “cái nôi” của trò rối nước, rối cạn ở tỉnh Thanh được lưu lại trong câu ca dao: “Trò Chiềng, vật Bộc, rối Si/ Cơm đắp kẻ Lở, cơm thi kẻ Lào”. Vùng đất “hai vua”, quê hương của trò Xuân Phả với hệ thống 5 trò diễn mang đậm yếu tố văn hóa cung đình gắn với các triều đại Đinh – Tiền Lê và Hậu Lê đã được dân gian hóa... Miền Tây xứ Thanh còn lưu giữ và thực hành vốn di sản văn hóa phi vật thể phong phú và đặc sắc, phản ánh quy luật của cuộc đời, thể hiện nhân sinh quan, thế giới quan, phong tục, tập quán của đồng bào các dân tộc như: lễ hội Poồn Poông, lễ tục Kin Chiêng Boọc Mạy...

Thanh Hóa là miền đất của dân ca, dân vũ phong phú, đặc sắc. Ngược xuôi sông Mã - con sông được ví như “sợi dây đàn căng từ thời tiền sử” lắng lòng nghe điệu hò khoan thai “dô tả dô tà”. Về với vùng quê Đông Anh (nay thuộc xã Đông Khê) xem các bà, các mẹ hòa mình vào làn điệu dân ca, dân vũ múa đèn... Ngược miền non cao, giữa không gian đại ngàn bao la, tiếng hát khặp, tiếng khua luống của đồng bào Thái, câu hát xường mượt mà, hát ru sâu lắng bên bếp lửa hồng của đồng bào Mường, tiếng khèn bè, kèn lá, cồng chiêng ngân vang,... mang theo bao niềm nhớ thương đong đầy.

Ngoài những di sản đã được xếp hạng, xứ Thanh vẫn còn đó rất nhiều thắng cảnh, di tích, lễ hội, trò diễn... xứng đáng được điểm mặt, ghi danh, góp phần làm phong phú thêm bức tranh di sản văn hóa phi vật thể xứ Thanh.

* Bài viết sử dụng tư liệu trong các cuốn sách: “Tinh hoa văn hóa xứ Thanh”, Hoàng Tuấn Phổ, NXB Thanh Hóa; “Về miền du lịch xứ Thanh”, Hoàng Minh Tường, NXB Thanh Hóa.
Nguồn;(Baothanhhoa.vn)